Το πρώτο πρόβλημα που αντιμετωπίζει όποιος θέλει να ασχοληθεί με την ιστορία και την εξέλιξη της Επιστημονικής Φαντασίας, είναι πρώτα-πρώτα ο ίδιος ο ορισμός της. Διότι όπως γράφει ο Mike Ashley στο Illustrated Book of Science Fiction Lists, αν ρωτήσεις 50 μανιώδεις αναγνώστες της Ε.Φ. τον ορισμό της, το πιθανότερο είναι να πάρεις 100 διαφορετικές απαντήσεις. Αρκετοί είναι αυτοί που διατείνονται ότι Επιστημονική Φαντασία (Ε.Φ.) είναι ο κλάδος της λογοτεχνίας που ασχολείται με το φανταστικό και το άγνωστο` τότε όμως θα πρέπει θα εντάξουμε σ’ αυτήν κάθε φαντασία, θρύλο και ταξιδιωτική αφήγηση. Αν πάλι θελήσουμε να περιοριστούμε σε πιο αυστηρά λογοτεχνικά κριτήρια, θα πρέπει να ξεκινήσουμε από το βαβυλωνιακό Έπος του Γιλγαμές (2.400 π.Χ.), την Οδύσσεια (800 π.Χ. περίπου) ή έστω την Αληθή Ιστορία του Λουκιανού από τα Σαμόσατα, ο οποίος το 150 μ.Χ. περίπου περιέγραψε ένα ταξίδι στη σελήνη και τον ήλιο, ο ήρωας του οποίου μπλέκει σε ένα διαπλανητικό πόλεμο. Πιο αποδεκτός σε γενικές γραμμές είναι ο ορισμός ενός πραγματικού ειδήμονα, του μεγάλου Αμερικανού συγγραφέα - και βιοχημικού - Άιζακ Ασίμοφ, ο οποίος ονομάζει Ε.Φ. το λογοτεχνικό είδος που ασχολείται με την επίδραση της επιστημονικής εξέλιξης και της τεχνολογίας πάνω στα ανθρώπινα όντα. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, η Ε.Φ. γίνεται ένα αρκετά σύγχρονο φαινόμενο που δεν υφίσταται πριν το 19ο αιώνα, για δύο λόγους: πρώτον διότι οι τεχνολογικές εξελίξεις ως τότε είχαν πολύ βραδύτερο ρυθμό και δεν γίνονταν αντιληπτές στη διάρκεια ζωής ενός ανθρώπου, και δεύτερον διότι μόνο με τον ερχομό της Βιομηχανικής Επανάστασης οι επιπτώσεις των επιστημονικών ανακαλύψεων επηρέασαν τόσο πολύ την καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων. Οτιδήποτε προγενέστερο λοιπόν, εντάσσεται στο χώρο της φαντασίας και όχι της Επιστημονικής Φαντασίας.
Μετά τον ορισμό, η δεύτερη διχογνωμία που ανακύπτει αφορά το ερώτημα ποιο είναι το πρώτο βιβλίο Ε.Φ. Πολλοί κριτικοί και αναγνώστες επιμένουν ότι είναι ο Φρανκεστάιν (1818) της Μαίρη Σέλεϋ - αν και η κυρίαρχη άποψη τον εντάσσει μάλλον στην παράδοση του Γοτθικού μυθιστορήματος – και άλλοι πάλι πιστεύουν ότι είναι κάποιες ιστορίες του Έντγκαρ Άλαν Πόε. Ο πραγματικός ‘μπαμπάς’ του είδους πάντως θεωρείται ομόφωνα ο Ιούλιος Βερν, και το πρώτο έργο αληθινής Ε.Φ. είναι οι Πέντε Βδομάδες σε ένα Αερόστατο (1863). Η μαγεία των ‘Θαυμαστών Ταξιδιών’ του Βερν έγκειται στην προσπάθειά του να κάνει τις επιστημονικές εικασίες της εποχής του κατανοητές κι ευλογοφανείς στον αναγνώστη, πράγμα που ισχύει σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό με τον Χ.Τζ. Ουέλς, ο οποίος από το 1895 και μετά έγραψε μυθιστορήματα βασισμένα σε μια πλειάδα επιστημονικών θεμάτων (Η Μηχανή του Χρόνου, Ο Πόλεμος των Κόσμων, Η Νήσος του δόκτορος Μορώ κλπ.). Το κοινό στοιχείο και των δύο συγγραφέων είναι ότι ασχολήθηκαν αποκλειστικά με την Ε.Φ. και κέρδιζαν τα προς το ζην απ’ αυτήν, πράγμα που δεν ισχύει για πολλούς άλλους σημαντικούς συγγραφείς της περιόδου, που έγραψαν μεμονωμένα βιβλία Ε.Φ (π.χ., ο Ναθάνιελ Χώθορν, ο Χέρμαν Μέλβιλ, ο Τζακ Λόντον, ο Μαρκ Τουαίν, ο Ρόμπερτ Λιούις Στήβενσον κ.α.).
Η Ε.Φ. γίνεται δημοφιλής στο ευρύ αναγνωστικό κοινό χάρη στα φτηνά περιοδικά, τα pulp magazine (σε αντίθεση με τα slick magazine), τα οποία άρχισαν να κυκλοφορούν στις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία από τα τέλη του 19ου αιώνα.
Πολύ σημαντική χρονιά για την εξέλιξη της Ε.Φ. θεωρείται το 1926, το έτος δηλαδή που εκδίδεται για πρώτη φορά το περιοδικό Amazing Stories, με διευθυντή τον Χιούγκο Γκέρνσμπακ. Στο Amazing Stories γράφουν άνθρωποι που έχουν πια συνείδηση ότι ασχολούνται με ένα χωριστό λογοτεχνικό είδος, με δικούς του κανόνες και συμβάσεις. Ο ίδιος ο Γκέρνσμπακ επινοεί τον όρο scientifiction, από τον οποίο μετεξελίχτηκε αργότερα το science fiction, όρος που άρχισε να χρησιμοποιείται από τη δεκαετία του `50 και μετά - δικαίως λοιπόν το ετήσιο βραβείο Ε.Φ. πήρε το όνομά του και λέγεται Hugo. Τα pulp περιοδικά της περιόδου αυτής, παρά την αυξανόμενη δημοτικότητά τους, δεν θεωρούνταν σοβαρή λογοτεχνία αλλά κίτρινη και φτηνή παραλογοτεχνία. Αυτή την περίοδο ξεκινάει λοιπόν ο διαχωρισμός των συγγραφέων σε ‘σοβαρούς’, όπως ο Άλντους Χάξλεϋ, ο Τζωρτζ Όργουελ και ο Άρθουρ Κλαρκ, και στους ‘φτηνούς κι εμπορικούς’ που έγραφαν αποκλειστικά για τα pulp περιοδικά. Άλλη σημαντική ημερομηνία για την Ε.Φ. είναι το 1937, όταν αναλαμβάνει διευθυντής του περιοδικού Astounding Science Fiction ο Τζων Γ. Κάμπελ τζούνιορ. Ο Κάμπελ εγκαινίασε τη συνεργασία του περιοδικού με τον Άιζακ Ασίμοφ, τον Άρθουρ Κλαρκ και τον Robert A. Heinlein, και η δημοσίευση διηγημάτων και ιστοριών τους κατάφερε να προσδώσει στην επιστημονική φαντασία κύρος και αξιοπιστία. Στη διάρκεια του μεσοπολέμου, ασχολούνται ευκαιριακά με την Ε.Φ. και συγγραφείς όπως ο Σίνκλαιρ Λιούις, ο Αντρέ Μωρουά, ο Τζ.Μπ. Πρίστλεϊ και ο Άπτον Σίνκλαιρ.
Η μεγάλη εκδοτική έκρηξη στο χώρο της Ε.Φ. παρατηρείται μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, χάρη στα φτηνά βιβλία τσέπης τα οποία υποκατέστησαν σε μεγάλο βαθμό τα pulp περιοδικά. Την περίοδο αυτή το κέντρο βάρους της πλοκής των ιστοριών μετατοπίζεται από τα καθαρά τεχνικά επιστημονικά επιτεύγματα σε ζητήματα που άπτονται της κοινωνιολογίας και της ψυχολογίας, ενώ το αναγνωστικό κοινό διευρύνεται σημαντικά και ξεπερνάει τα σύνορα των Αγγλοσαξονικών χωρών. Η επιστημονική φαντασία γίνεται ένα διεθνές λογοτεχνικό ρεύμα, με εκπροσώπους στη Σοβιετική Ένωση και τις άλλες χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Εκτός από τους αναγνωρισμένους δασκάλους του είδους, όπως ο Κλαρκ, ο Heinlein και ο Ασίμοφ, άλλοι σημαντικοί συγγραφείς της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου είναι ο A.E. Van Vogt, ο Ρέι Μπράντμπερι, o Φρανκ Χέρμπερτ, o Χάρλαν Έλισον, o Poul Anderson, o Σάμιουελ Ρ. Ντελάνυ, η Ούρσουλα Κ. Λεγκέν, η Οκτάβια Ε. Μπάτλερ και ο Brian Aldiss. Στη δημοτικότητα της Ε.Φ. μετά τον πόλεμο συνετέλεσαν πολύ το ραδιόφωνο, η τηλεόραση και ο κινηματογράφος.
Το δεκαετία του `60 κάνει την εμφάνισή του το Νέο Κύμα της Ε.Φ., όπου βλέπουμε να διαρρηγνύονται για πρώτη φορά κάποιες σταθερές συμβάσεις του είδους` μέχρι τότε το σεξ, η θρησκεία και η βωμολοχία ήταν απαραβίαστα ταμπού, ενώ οι πολιτικές αναφορές ήταν από ανύπαρκτες έως ακροδεξιών τάσεων. Επηρεασμένη όμως η Ε.Φ. από την πολιτική, καλλιτεχνική και αισθητική κοσμογονία της δεκαετίας του `60, αλλάζει και ενστερνίζεται μία θεματολογία και μία γλώσσα που την κάνουν αποδεκτή από πανεπιστημιακούς και κριτικούς. Βλέπουμε λοιπόν να εισάγεται η διδασκαλία της, στις Ηνωμένες Πολιτείες ειδικότερα, σε κολέγια και πανεπιστήμια, καθώς και την εμφάνιση περιοδικών που απευθύνονται στους λάτρεις του είδους και ασχολούνται με την κριτική και την ενημέρωσή τους για κάθε θέμα που αφορά την Ε.Φ., ενώ πολλά έργα Ε.Φ. γίνονται μπεστ σέλερ σε εκδόσεις τσέπης. Σημαντικά ονόματα της περιόδου αυτής είναι ο Φίλιπ Κ. Ντικ, ο Τζ.Τζ. Μπάλαρντ, ο Μάικλ Μούρκοκ και ο Τζ. Ρ.Ρ Τόλκιν.
Από τη δεκαετία του `70 και μετά, αρχίζουν να διαχέονται πιο έντονα από ποτέ τα όρια ανάμεσα στην Επιστημονική Φαντασία και τα βιβλία φαντασίας, τρόμου και καταστροφών, γεγονός που αναγκάζει την Ένωση Αμερικανών Συγγραφέων Επιστημονικής Φαντασίας να μετονομαστεί σε Ένωση Αμερικανών Συγγραφέων Επιστημονικής Φαντασίας και Φανταστικού. Άλλο σημαντικό γεγονός την περίοδο αυτή είναι η τεράστια εμπορική επιτυχία των ταινιών επιστημονικής φαντασίας, που κάνουν το είδος αγαπητό σε ένα κοινό που μέχρι τότε αντιμετώπιζε την Ε.Φ. ως υποκουλτούρα. Κλασικά παραδείγματα, το 2001: μια Οδύσσεια του Διαστήματος, ο Πόλεμος των Άστρων, ο Εξωγήινος και οι Στενές Επαφές Τρίτου Τύπου. Εδώ πρέπει να πούμε ότι η επιτυχία των ταινιών αυτών οφείλεται στο γεγονός ότι οι σκηνοθέτες τους για πρώτη φορά ασχολήθηκαν σοβαρά με το είδος και έκαναν ταινίες με ένα φιλοσοφικό υπόβαθρο περισσότερο, σε αντίθεση προς τα B-movies δράσης της δεκαετίας του `50, τα οποία μπορεί να μας φαίνονται γραφικά σήμερα, αλλά είναι αυτό και μόνο.
Στα τέλη της δεκαετίας του `80 κάνει την εμφάνισή του ένα καινούργιο ρεύμα στην Ε.Φ., το κυβερνοπάνκ (cyberpunk), το οποίο πήρε το όνομά του από την επιστήμη της κυβερνητικής και το πανκ. Οι εκπρόσωποί του στοχεύουν σε μια ‘επιστροφή στις ρίζες’ κατά κάποιο τρόπο, όπως η μουσική πανκ ήταν μια επιστροφή στο αυθεντικό rock’n’roll του `50. Οι κυριότεροι εκπρόσωποί του είναι ο Γουίλιαμ Γκίμπσον, ο Μπρους Στέρλινγκ και ο Νόρμαν Σπίνραντ, και παρά την υπερβολή με την οποία αντιμετωπίστηκε από τους κριτικούς και τα μήντια, το κυβερνοπάνκ ανανέωσε όντως την Ε.Φ. με την ενοποίηση δύο κόσμων που ήταν ως τότε διαχωρισμένοι: το βασίλειο της υψηλής τεχνολογίας και το σύγχρονο ποπ αντεργκράουντ.
Το 1981, ο Άιζακ Ασίμοφ χώρισε τη θεματολογία της Ε.Φ. σε τρεις βασικές περιόδους: ονόμασε την περίοδο 1926-1938 ‘περιπετειώδη’, την περίοδο 1939-1950 ‘τεχνολογική’ και την περίοδο από το 1950 και μετά ‘κοινωνιολογική’. Ο Τζέημς Ε. Γκαν πρόσθεσε μια περίοδο ακόμα, η οποία ξεκινά το 1960 και την χαρακτηρίζει ένα έντονο ενδιαφέρον για το στυλ γραφής. Ο Mike Ashley πάλι, στο Illustrated Book of Science Fiction Lists, διακρίνει είκοσι θέματα που έχουν απασχολήσει τους συγγραφείς της Ε.Φ. : Εξωγήινοι στη Γη` Εναλλακτικοί Κόσμοι` Αντι-βαρύτητα` Πόλεις του μέλλοντος` Ευφυΐα των υπολογιστών` Το τέλος του κόσμου` Υπεραισθητική αντίληψη` Τέταρτη διάσταση` Αθανασία` Αόρατο` Χαμένες Φυλές` Μεταβίβαση της Ύλης` Μετάλλαξη` Πυρηνική ενέργεια` Ρομπότ` Υπόγειοι Κόσμοι` Υπεράνθρωποι` Κρυογονική` Υποθαλάσσιος κόσμος και Έλεγχος καιρικών συνθηκών.
Η Ε.Φ. έγινε γνωστή και διαδόθηκε χάρη στους μικρούς εξειδικευμένους εκδοτικούς οίκους, πράγμα που δεν ισχύει στην Ελλάδα, σε γενικές γραμμές. Οι εκδοτικοί οίκοι που ασχολήθηκαν σοβαρά με την Ε.Φ. είναι λίγοι, και θα αναφέρουμε ενδεικτικά την Απόπειρα, τον Εξάντα, το Λυχνάρι, το Οξύ, τις εκδόσεις της Γαίας, τη Μέδουσα, το Παρά Πέντε, τον Τρίτωνα και το Alien. Κάποιοι απ’ αυτούς έχουν αναστείλει τις εκδόσεις, ενώ άλλων τα βιβλία είναι εξαντλημένα, αξίζει τον κόπο όμως το ψάξιμο για ξεχασμένα αντίτυπά τους στα βιβλιοπωλεία.
Χωρίς έπ’ ουδενί να θεωρώ τον εαυτό μου ειδήμονα της Ε.Φ., θα σύστηνα τα εξής δέκα βιβλία, σε κάθε αναγνώστη που θέλει να ξεκινήσει το διάβασμα του είδους:
- Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος, του Άλντους Χάξλεϋ
- 1984, του Τζωρτζ Όργουελ
- 2001: η Οδύσσεια του διαστήματος, του Άρθουρ Κλαρκ
- Ο άνθρωπος που έπεσε στη γη, του Γουόλτερ Τίβις (εκδόσεις Πατάκη)
- Ο εικονογραφημένος άνθρωπος, του Ρέι Μπράντμπερι (Απόπειρα)
- Εγώ, το Ρομπότ, του Άιζακ Ασίμοφ
- Το ηλεκτρικό πρόβατο, του Φίλιπ Κ. Ντικ (εκδόσεις Ars Longa)
- Ο άνθρωπος στο ψηλό κάστρο, του Φίλιπ Κ. Ντικ (εκδόσεις Εξάντας)
- Η μηχανή του rock’n’roll, του Νόρμαν Σπίνραντ (εκδόσεις Απόπειρα)
- Φαρενάιτ 451, του Ρέι Μπράντμπερι
Ζήτησα όμως και από δυο πιο ειδικούς, ένθερμους αναγνώστες της Ε.Φ. τη λίστα με τα δέκα αγαπημένα τους βιβλία, και μου έδωσαν από 15 και 20 ο καθένας. Η πλειοψηφία των βιβλίων αυτών δεν έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, ή έχουν εκδοθεί σε κακές μεταφράσεις, γι’ αυτό δεν αναφέρω εκδοτικό οίκο παρά σπάνια. Τέλος θα ήθελα να τονίσω ότι όποιος σκοπεύει να δει την ταινία 2001: η Οδύσσεια του διαστήματος, του μακαρίτη Στάνλεϋ Κιούμπρικ, θα πρέπει να διαβάσει πρώτα το βιβλίο του Άρθουρ Κλαρκ, για να μπορέσει να την εκτιμήσει.
Ιδού λοιπόν οι λίστες των ειδικών:
- Η πρώτη είναι ενός φίλου, που προτιμά να μην αναφερθεί το όνομά του, και τον οποίο ευχαριστώ για τη βοήθειά του με βιβλία και βιβλιογραφίες:
- Φαρενάιτ 451, του Ρέι Μπράντμπερι
- Martians, go home, του Fredric Brown
- What mad universe, του Fredric Brown
- Childhood’s end, του Άρθουρ Κλαρκ
- Counter-clock world, του Φίλιπ Κ. Ντικ
- Lies, inc, του Φίλιπ Κ. Ντικ
- Θαυμαστός καινούργιος κόσμος, του Άλντους Χάξλεϋ
- Farewell horizontal, του K.W. Jeter
- Rucannon’s world, της Ursula LeGuin
- Solaris, του Stanislaw Lem
- 1984, του Τζωρτζ Όργουελ
- Russian spring, του Νόρμαν Σπίνραντ
- A world between, του Νόρμαν Σπίνραντ
- The war of the worlds, του Χ.Τζ. Ουέλς
- The silver eggheads, του Fritz Lieber
- Flatland, του Abbott Edwin
- The day of the triffids, του John Wyndham
- A wrath of stars, του Bob Shaw
- The city not long after, του Pat Murphy
- City, του Clifford Simak
Η δεύτερη είναι του Λάζαρου Λαζαρίδη, των εκδόσεων Λυχνάρι [που ετοιμάζει δύο καινούργιους τίτλους του Φίλιπ Ντικ για τις αρχές του 2001, το ‘Τώρα περίμενε το χτες’ και το ‘Ελεύθερη Ραδιοφωνία Άλμπεμουθ’] :
- Ούμπικ, Φίλιπ Ντικ (Εξάντας)
- Η γιορτή των αθανάτων, του Ένκι Μπιλάλ (κόμικ)
- Journal of the plague years, του Νόρμαν Σπίνραντ
- Le cycle de Cyan, των Francois Bourgeon-Christian Lacroix (κόμικ)
- Slan, του A. Van Vogt
- Today we choose faces, του Roger Zelazny
- Trilogy, του C.S. Lewis
- Eden, του Stanislaw Lem
- Land under England, του Joseph O’Neil
- Invisible man, του Χ.Τζ. Ουέλς
- Martians go home, του Fredric Brown
- Martian chronicles, του Ρέι Μπράντμπερι
- Beyond this horizon, του Robert Heinlein
- Από τη γη στη σελήνη, του Ιουλίου Βερν
- Το χαρούμενο τέλος του κόσμου, του Ρόμπερτ Ράνκιν (Παρά Πέντε)
Πηγές:
- A dictionary of literary terms, J.A. Cuddon (Penguin)
- The Illustrated Book of Science Fiction Lists, Mike Ashley (Virgin)
- Cyberpunk, ανθολογία Επιστημονικής Φαντασίας (εκδόσεις της Γαίας)
- The Birth of Science Fiction, edited by I. Asimov (Knightsbridge Publishing)
- The Mammoth Book of Classic Science Fiction, edited by I. Asimov (Robinson Publishing)
- Encyclopedia of Science Fiction (?)
Χίλντα Παπαδημητρίου